تحقيق و پژوهشي براي آگاهي و شناخت مجهولات و پي‌بردن به مسائل ناشناخته صورت مي‌گيرد. در انسان ميل به داشتن و كشف حقايق، حالت فطري داشته و همين امر يكي از عوامل مؤثر در پيشرفت امر تحقيق و ايجاد روشهاي مختلف بوده است. انسان همواره براي رسيدن به مقصود و حل مشكلات، راههاي مختلف را تجربه مي‌نمايد و مناسب‌ترين راه و روش را انتخاب مي‌كند. بنابراين، روش تحقيق عبارت از به كارگيري راه و روش خاصي است كه اطلاعات مناسب تر و بيشتر را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص نمايد.
در علوم مختلف از روشهاي مخصوص و متفاوت براي مطالعه و بررسي استفاده مي‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسي را ممكن گرداند. درعلوم انساني نيز روشهاي تحقيق بصورت هاي گوناگون تقسيم‌بندي شده‌اند كه رايج‌ترين آنها به قرار زير است (لازم به توضيح است كه تعيين‌كننده نوع روش تحقيق مربوط به ماهيت سؤال مورد بررسي و نوع اطلاعاتي است كه براي شناخت موضوع جمع‌آوري مي‌شود).
انواع روش تحقیق:
1- روش تاريخي Historical Method
2- روش توصيفي Descriptive Method
3- روش تجربي Experimental Method
در زير به توضيح مختصر هر يك از اين روش ها مي‌پردازيم:
تحقيق تاريخي
تحقيق تاريخي فعاليتي است براي شناخت واقعيت‌هاي گذشته و يكی از دشوارترين انواع پژوهش است. اين تحقيق، وقايع مربوط به گذشته را مورد تعبير و تفسير و ارزيابي قرار مي‌دهد. در اين روش هدف اين است كه وقايع گذشته دقيق و درست شناسايي شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد. در روشهاي ديگر مانند توصيفي يا تجربي محقق مي‌تواند نمونه مورد مطالعه را با ميل خود انتخاب نمايد اما در تحقيق تاريخي مجبور است فقط اطلاعات و اسنادي را كه از گذشته باقي مانده‌اند، مورد بررسي قرار دهد. بررسي وضع تعليم و تربيت ايران در دوران قاجار نمونه‌اي از تحقيق تاريخي است، بررسي روند آموزش عالي ايران از تشكيل دانشگاه جندي‌شاپور تا تأسيس دارالفنون مثال ديگري از اين نوع تحقيق مي‌باشند.
تحقيق توصيفي
مطالعات توصيفي برعكس تحقيقات تاريخي در مورد زمان حال به بررسي مي‌پردازد. اين نوع تحقيق به توصيف و تفسير شرايط و روابط موجود مي‌پردازد. اين گونه تحقيق وضعيت كنوني پديده يا موضوعي را مورد مطالعه قرار مي‌دهد و داراي انواع گوناگوني بدين قرار است:
الف) تحقيق برآوردي:
موقعيت يك پديده را در يك زمان توصيف مي‌كند اين روش هيچگونه فرضيه‌اي را پيشنهاد نمي‌كند روابط متغييرها را مورد مطالعه قرار نمي‌دهد و براي اقدامات بعدي توصيه‌اي نمي‌كند بلكه صرفاً موقعيت موجود را توصيف مي‌كنند مثال توصيف پيشرفت دانشجويان در جهت اهداف آموزشي دروس در يك زمان معين يا سرشماري عمومي براي مشخص نمودن وضعيت جمعيت كشور.
ب) تحقيق ارزشيابي:
اين روش به ارزش‌گذاري درباره فوائد اجتماعي، مطلوب بودن يا مؤثر بودن يك فرايند، محصول يا برنامه مي‌پردازد و به كاربرد يافته‌هاي خود توجه دارد. اين نوع تحقيق اغلب با توصيه‌هايي در جهت اقدامات سازنده همراه مي‌باشد و در پي يافتن قوانين كلي و قابل گسترش به ساير موقعيتها نيست. مثال: بررسي ميزان ثمربخشي برنامه‌هاي آموزشي دانشگاهها، اجراي برنامه رشته‌هاي علوم پايه تا چه اندازه صلاحيت هايي را كه كميته برنامه‌ريزي دانشگاهها تدوين نموده‌اند عملي مي‌سازد؟ يا آيا وسايل و امكانات يك كتابخانه معين مناسب مي‌باشند؟
مي‌توان مطالعات پي‌گيري (follow- up study) را يكي از انواع تحقيق ارزشيابي دانست. اين نوع تحقيق افراد را پس از گذراندن يك دوره آموزشي يا يك دوره درماني و يا دوره تحصيلي مورد مطالعه قرار مي‌دهد. هدف اين نوع مطالعه اين است كه مشخص كند تأثير مؤسسه يا دوره خاص بر افراد چه بوده است. اين نوع مطالعه مي‌تواند اطلاعات مفيدي را در مورد دوره‌هاي آموزشي يا كار مؤسسات در اختيار قرار دهند تا بتوان تغييرات لازم را در برنامه‌ها به عمل آورد مثال : مطالعه موفقيت در شغل و يا موفقيت در يافتن شغل فارغ‌التحصيلان دانشگاهها يا ارزيابي پيامدهاي آموزش ضمن خدمت اعضاي هيأت علمي دانشگاهها در آموزش.
ج) مطالعه موردي:
عبارت از مطالعه عميق و گسترده يك مورد در مدت زمان است. در اين روش يك فرد يك خانواده، يك گروه و يا يك دانشگاه مورد مطالعه دقيق و همه جانبه قرار مي‌گيرد. هدف مطالعه شناخت كليه متغيرهاي مربوط به مورد است، بهترين مثال در اين مورد مطالعه پزشكي يا روانكاوي روي يك فرد است. اين روش مي‌تواند به عنوان زمينه‌اي براي مطالعات وسيع بعدي مورد استفاده قرار گيرد.
د) مطالعه پيمايشي:
اين روش شامل جمع‌آوري اطلاعات به طور مستقيم از گروهي از افراد است. نمونه مطالعات پيمايشي معمولاً بزرگ است ( از 100 تا 250 ميليون نفر ) به وسيله اين روش اطلاعات مختلفي را مي‌توان بدست آورد كه كلاً شامل 3 نوع مي‌باشند:
اطلاعات در مورد واقعيتها، عقايد و رفتارها، واقعيت عبارت است يك پديده يا ويژگي كه بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغيرهايي نظير سن، نژاد جنس، درآمد و سالهاي تحصيل مي‌باشند. به طور كلي واقعيتها شامل هر چيزي هستند كه بتوان آن را مورد رسيدگي قرار داد . عقيده عبارت از بيان يك پاسخ احساس و يا يك رفتار عمدي است. عقايد را مي‌توان به طور عيني اندازه گرفت اما نمي‌توانند مورد رسيدگي قرار گيرند. رفتار شامل عمل است كه توسط فرد صورت مي‌گيرد.
تحقيق پيمايشي متغيرهاي محدودي را در مورد تعداد زيادي از افراد مورد مطالعه قرار مي‌دهد. مؤسسه كالوپ از اين روش براي بررسي عقايد مردم در سياست و تجارت استفاده مي‌كنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردم‌شناسي، روان‌شناسي، بهداشت و تعليم و تربيت از اين روش استفاده مي‌كنند. تحقيق پيمايشي، برعكس تحقيق تاريخي با پديده‌هايي كه در زمان حال اتفاق مي‌افتند سر و كار دارند.
هـ ) تحقيق تكاملي(توسعه‌اي):
شامل داشتن اطلاعات دقيق در زمينه‌هاي توسعه برنامه‌ها و رشد و تكامل افراد مي‌باشد. اين نوع مطالعه به بررسي ميزان تغييرات و الگوهاي برنامه‌ها و يا رشد افراد در طول مدت زمان مي‌پردازد و ممكن است به دو روش طولي (تداومي) و عرضي(مقطعي) صورت گيرد.
و) مطالعات همبستگي:
يكي از روشهاي بسيار متداول در تحقيقات توصيفي است كه به بررسي روابط دو متغير مي‌پردازد. در مطالعاتي كه به منظور تدوين فرضيه و يا آزمون آن تدوين شده‌اند مي‌توان از روش همبستگي استفاده نمود. براي محاسبه همبستگي بين دو متغير از ضريب همبستگي استفاده مي‌شود چون ممكن است متغيرهاي تحقيق از نوع مقياسهاي مختلف اندازه‌گيري (اسمي، رتبه‌اي، فاصله، نسبي) باشد. بنابراين براي محاسبه ميزان ارتباط بين دو متغيير از ضرايب مختلف همبستگي استفاده مي‌گردد. ضريب همبستگي بين 1+ تا 1- در تغيير است.
ز) تحقيقات پس از وقوع:
اين نوع تحقيقات به بررسي روابط علت و معلولي به وسيله بررسي پي‌آمدهاي موجود مي‌پردازد. اگر سؤال تحقيق هنگامي مطرح گردد كه مقدار متغير مستقل قبلاً و بطور طبيعي مشخص باشد، چنين تحقيقي را بعد از وقوع مي‌نامند. محقق كار خود را با مشاهده و بررسي متغيير يا متغييرهاي وابسته شروع مي‌كند تا بتواند به متغيير يا متغييرهاي مستقل برسد. درواقع از معلول شروع مي‌كند تا بتواند علت را جستجو كند. بررسي علل خودكشي، علل حوادث رانندگي يا علل طلاق مثال هايي از تحقيقات پس از وقوع مي‌باشند. لازم به تذكر است كه برخي از دانشمندان اين تحقيق را از نوع توصيفي جدا نموده و آن را در طبقه‌بندي مجزايي به همين اسم قرار مي‌دهند.
تحقيق تجربي:
تحقيق تجربي يا آزمايشي يكي از دقيق‌ترين و كارآمدترين روشهاي تحقيق است كه براي آزمون فرضيه‌ها مورد استفاده قرار مي‌گيرد. هدف اين تحقيق بررسي تأثير محركها، روشها و يا شرايط خاص محيطي بر روي يك گروه آزمودني مي‌باشد. از خصوصيات روش تجربي اين است كه ضمن دستكاري يا مداخله در متغيرها (Manipulation or Intervention ) و كنترل شرايط(control) نتايج بدست آمده را در مورد گروهي كه با انتساب(Randomization ) تصادفي انتخاب شده‌اند، مورد مشاهده قرار مي‌دهد.
در اين تحقيق, پژوهشگران به منظور كشف روابط علت و معلولي يك يا چند گروه را به عنوان گروه تجربي تحت شرايط خاص (متغير مستقل) قرار مي‌دهد و نتايج را (متغير وابسته) با گروه و يا گروههاي گواه كه تحت چنان شرايطي نموده‌اند، مقايسه مي‌كند. بررسي اثرات دو روش مختلف تدريس (متغير مستقل) در پيشرفت تحصيلي (متغير وابسته) دانشجويان دانشگاه با استفاده از گروههاي تجربي و گواه، با بررسي اثرات يك برنامه آموزشي استعمال مواد مخدر نمونه‌هايي از تحقيقات تجربي هستند.
هنگامي كه انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفي ممكن نباشد و يا نتوان متغييرهاي مستقل را كاملاً دستكاري و يا در آنها مداخله نمود از روش تحقيق نيمه ـ تجربي Quasi-Experimental يا شبيه تجربي استفاده مي‌شود. اغلب تحقيقاتي كه در مورد انسان و به شيوه تجربي انجام مي‌گيرد، معمولاً از نوع شبيه تجربي مي‌باشند.
روش شناسی تحقیق (Methodology)
روان شناسی تحقیق عبارت است از مطالعه مجموعه اصول و قوانین و کندو کاوهایی که ما را به شناخت علمی هدایت می کند. شناخت در علوم اجتماعی به معنای آگاهی پیدا کردن از جوانب خاص یک پدیده بطور واقعی است و علم یعنی مطالعه واقعیت. واقعیت عبارت است از هر چیزی یا پدیده ای که قابل لمس و حس کردن است. بنابراین روش شناسی تحقیق کاری علمی بر مبنای واقعیت شناسی است.
واقعیت هایی که به وضعیت و شرایط صفات بیرونی انسان ها مثل نحوه لباس پوشیدن، غذاخوردن، قیافه آنها و به ویژگی درونی آدمها مثل گرایش، احساسات، تعصبات و تعلقات و نیز عواملی که موجب بروز تغییرات ظاهری و پدیده های مختلف می شود و همچنین چگونگی کنش متقابل اجتماعی و نحوه مشارکت مردم در یک عمل اجتماعی مربوط می شود.
انواع روش تحقیق میدانی، کتابخانه ای، تحلیل محتوا و منوگرافی است.
مطالعات کتابخانه ای:
موضوعات مورد مطالعه در دسترس محقق قرار ندارد و غالبا به گذشته دور یا نزدیک مربوط می شود. به همین دلیل اصطلاح مطالعات کتابخانه ای را مترادف با مطالعات تاریخی به کار می برند.
مونوگرافی یا تک نگاری:
یکی از شیوه هایی است که در روش ژرفایی برای مطالعه جوامع محدود بکار می رود. تک نگاری توصیفی ژرف و همه جانبه از یک خانواده و یک روستا یا یک طایفه است. در تک نگاری اوضاع اجتماعی، اقتصادی، جمعیتی و فرهنگی، نهادها و هنجارها و بطور کلی همه جزئیات زندگی مردم روستا مورد بررسی قرار می گیرد.
در مطالعات اجتماعی از دو روش استفاده می شود؛ ژرفانگر که خاص مطالعات مردم شناسی است و پهنانگر که در مطالعات جامعه شناسی به کار می رود.
در مطالعات علمی و تحلیلی که مبتنی برفرضیه است، سعی بر آن است که فرضیه ارائه شده را در بوته آزمایش قرار داده و آن را اثبات کنیم. البته امکان دارد که فرضیه در جریان تحقیق باطل شود. در مطالعات توصیفی نوعی جمع آوری آمار و ارقام و اطلاعات درباره جامعه مورد نظر است. مطالعاتی که تنها به منظور شناخت و جمع آوری اطلاعات انجام می گیرند، مطالعه اکتشافی یا توصیفی هستند و مطالعاتی که با فرضیه آغاز شده و پس از طی مراحل تحقیق به تئوری می رسند مطالعات تحلیلی هستند. در مطالعات میدانی، تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقق قرار داشته باشد به آن دسترسی داشته باشد. به عبارتی ارتباط مستقیم و رویاروی محقق با پدیده های مورد مطالعه است.
مقایسه:
تحقیق اکتشافی ارتباط بین پدیده ها را بررسی می کند.
تحقیق توصیفی به دنبال چگونگی ارتباط بین پدیده هاست.
تحقیق علمی یا تبیینی به دنبال چرایی ارتباط بین پدیده هاست.
تحلیل محتوا:
نوعی تکنیک پژوهش است که برای توصیف عینی، منظم و تا حد ممکن کمّی محتوای ارتباطات با هدف نهایی تفسیر داده ها به کار می رود.
دکتر معتمدنژاد: «تجزیه و تحلیل محتوا، تکنیک تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و مقداری محتوای آشکار ارتباطات بکار می رود.»
تحلیل محتوا به عنوان یک روش عبارت است از شناخت و برجسته ساختن محورها یا خطوط اصلی یک متن یا متون مکتوب، یک یا مجموعه ای از سخنرانی ها، تصاویر، نوارها و غیره…
به هرحال انتخاب روش از این نظر اهمیت دارد که هر روش دارای مجموعه از فنون و ابزار است.
روش شناسی چه تاثیری بر روی تحقیقی که انجام می دهیم دارد؟
وقتی از روش شناسی بحث می کنیم، یعنی اینکه با چه روشی قرار است اطلاعات گردآوری شود؟ چگونه اطلاعات گردآوری شده طبقه بندی و مورد تحلیل قرار می گیرند؟ پس طبیعی است که اگه تحقیقمان روش شناسی خوبی نداشته باشد، نمی توانیم کار پژوهشی خوب و با کیفیتی ارائه دهیم. علاوه براینکه داشتن روش در تحقیق الزامی است، دقت در انتخاب روش حائز اهمیت می باشد. فرقی هم ندارد که تحقیق ما کیفی باشد یا کمی. داشتن روش خوب و استاندارد برای تحقیق ما مهم است. چنانچه هر اشتباهی در این فرآیند انجام شود تمام تحقیق و یافته‌های آن درگیر یک اشتباه خواهد شد. این خود اهمیت مسئله روش را نشان می‌دهد.
از طرفی اهمیت روش تحقیق به این است که شما از این طریق می توانید حرف یا ایده خود را به اثبات برسانید. به عنوان مثال تصور کنید که محققی تصمیم دارد رابطه بین تاثیر رسانه بر عملکرد عاطفی زوجین را بررسی کنید و این نظر را دارد که بین این دو متغیر رابطه هایی وجود دارد. او درصورتی می تواند این مسئله را به اثبات برساند که متغیر های مورد نظرش را به آزمون بگذارد و رابطه آن ها را مورد تحلیل قراردهد، تا از پس این آزمون اثبات کند که بین این دو متغیر رابطه هایی وجود دارد.
روش شناسی تحقیق از چه اجزایی تشکیل شده است؟
وقتی ما از روش شناسی بحث میکنیم دقیقا چه کارهایی باید انجام دهیم و چه اقداماتی لازم است؟ اول باید مسئله نوع تحقیمان را مشخص کنیم. محقق باید ابتدا نوع تحقیق را مشخص کند. البته انتخاب نوع روش مسئله ای است که به موضوع و سوال یا فرضیه اصلی ما وابسته است، یعنی هر نوع روشی را نمی توانیم به کار بگیریم، زیرا روش ما باید مبتنی بر سوال اصلی، موضوع تحقیق و فرضیه های مطرح شده باشد.
اگر حساب کاربری ندارید همین الان به صورت رایگان ایجاد کنید:
به راحتی پرسشنامه خود را به صورت رایگان آنلاین کنید:
در پرسشنامه های آماده اول فرم به بیش از 1000 پرسشنامه آماده دسترسی دارید