اجزای یک پرسشنامه استاندارد و اثربخش چیست

اجزای پرسشنامه باید طوری کنار هم قرار گیرند که در نهایت پرسشنامه، معتبر، قابل اطمینان، شفاف، مختصر و کنجکاوی برانگیز باشد.

اعتبار: یک پرسشنامه موثق باید هدفش از سوالات را بیان کند. سوال ها باید طوری مطرح شوند که پاسخ دهنده به راحتی مفهوم آن را درک کند. بدین منظور اجزای پرسشنامه باید در طول یک آزمون آزمایشی توسط کارشناس محتوا بررسی شود. مثلا اگر موضوع درباره بیماری دیابت باشد، یک نفر بیمار دیابتی باید بتواند تمام محتوای سوالات را درک کند. هر گونه ابهام و کج فهمی باید برای رسیدن به مرحله استاندارد رفع شود.

قابلیت اطمینان: این ویژگی بدین معنی است که اگر سوالی را برای چندمین بار در زمان های مختلف تکرار کنیم، جواب یکسانی داشته باشد. آزمون مجدد، روشی است که برای درک این ویژگی به کار می رود. کافی است پرسشنامه ای را برای دومین بار در اختیار مخاطب قرار دهید و سازگاری پاسخ ها را با دفعه نخست مقایسه کنید. هرگونه ناهمخوانی در پاسخ ها ناشی از عدم شفافیت کافی در سوالات است که باید دوباره بررسی و با عبارت های مناسب جایگزین شوند تا در قالب اجزای پرسشنامه استاندارد قرارگیرند.

اختصار: بین برخی پژوهشگران اصطلاحی معمول است که می گویند: تور را گسترده تر بینداز! به این معنی که اطلاعات زیادی را فارغ از درجه اهمیت برای اهداف پروژه جمع می کنند. در حالی که این نکته نشان دهنده این است که اهداف پروژه به دقت و صراحت تعیین نشده است. 

در نظر داشته باشید که سوالات مطرح شده باید دقیقا در راستای اجزای پرسشنامه اثربخش و اهداف پروژه، بدون زیاده گویی و با پرهیز از حواشی نامرتبط باشد. حذف هرگونه سوالی که خارج از محدوده پروژه باشد، ضروری است.

جلب توجه: یکی از اجزای پرسشنامه استاندارد، ویژگی جالب بودن آن است. هرگاه که یک نظرسنجی سوالاتی پرکشش و کنجکاوی برانگیز داشته باشد، مخاطبان برای پاسخگویی متمایل تر خواهند بود و در نتیجه اطلاعات مناسب و بیشتری در اختیار محقق قرار می گیرد.

اجزای یک پرسشنامه استاندارد:

ایجاد یک چارچوب مفهومی؛ اولین مرحله در طراحی پرسشنامه، بنا کردن یک چارچوب عقلانی در راستای اهداف پروژه نظرسنجی است. پژوهشگر باید عوامل  وابسته و مستقلی را که در نظر دارد و آنچه را که می خواهد از مخاطب بپرسد به طور واضح تعیین کند. این سوال را در نظر بگیرید:

«رفتار مناسبِ والدینی که بچه هایی با عفونت دستگاه تنفسی دارند، چگونه باید باشد؟ و چه عواملی با آن در ارتباط است؟»

با طراحی یک چارچوب منطقی و استاندارد، محقق می تواند درباره رفتار سلامت جویانه والدین پرسش هایی مطرح کند که در دسته عوامل وابسته قرار می گیرند. همچنین سوالاتی درباره پارامترهای مرتبط همچون سطح تحصیلات، مقدار درآمد خانواده، سن فرزند و امثال اینها مطرح کند که در دسته عوامل مستقل جای می گیرند.

اهمیت چارچوب به عنوان یکی از اجزای پرسشنامه در این است که پژوهشگر می تواند عوامل مرتبط و غیر مرتبط در راستای هدف پروژه را شناسایی و در جای مناسب خود حذف و اضافه کند. بدین ترتیب این دغدغه متداول که «آیا سوال مهمی را فراموش نکرده ام؟» و یا «فلان سوال خاص را حذف کنم یا نگه دارم» در ذهن محقق حل می شود.

سوالات درخور پروژه و صریح؛ پس از ایجاد چارچوب مفهومی و دانستن اینکه دقیقا چه سوال هایی باید مطرح کنید، وقت آن است که متن پرسش را جوری انتخاب کنید که قابل اعتماد و معتبر باشد. این مرحله نیازمند یک ایده پردازی و جستجوی علمی برای یافتن کلمات مناسب به عنوان عاملی کلیدی در اجزای پرسشنامه اثربخش می باشد.

پرسش ها باز و بسته؛ سوالات نظر سنجی در دو دسته بندی کلی به نامهای باز و بسته قرار می گیرند. سوال بسته، جوابهای از پیش تعیین شده و قابل پیش بینی دارد به طوری که طراح آنها را به عنوان گزینه های ممکن پیش روی مخاطب می گذارد که از بین آنها انتخاب کند. سوال باز، جوابش هر چیزی می تواند باشد به طوری که قابل پیش بینی نیست و بنابراین پس از طرح این نوع پرسش، پاسخ دهنده خود باید جواب را بنویسد. در این حالت پاسخ ها پیش از تحلیل، باید دسته بندی و در گروه های مشخص مرتب شوند.

گزینه ها؛ پاسخ هایی که برای سوال های بسته در نظر گرفته می شوند باید بیشترین جامعیت را داشته باشند تا مخاطب نزدیکترین گزینه به نظر خودش را بتواند انتخاب کند. برای حصول این جزء از اجزای پرسشنامه، طراح سوال باید از ایده پردازی، مطالعه تحقیقات انجام شده مشابه در گذشته، مشورت با کارشناسان آن حوزه و در صورت نیاز حتی از خود مخاطبان بهره بگیرد. بدین صورت که در انتهای گزینه ها، عبارت «دیگر موارد» را اضافه کند تا اگر کسی نظر متفاوتی داشت که در گزینه های پیش بینی شده نبود بتواند آن را بیان کند.

هنگام ارزیابی آگاهی واقعی مخاطبان لازم است گزینه «نمیدانم» به عنوان یکی از پاسخ های پیش بینی شده در نظر گرفته شود چرا که طبیعی است که برخی از پاسخ دهندگان راجع به آن موضوع خاص، اطلاعی نداشته باشند. بدون در نظر گرفتن این موارد، پرسشگر در عمل پاسخ دهنده را مجبور به انتخاب نامطمئن و حدسی می کند.

فیلتر کردن؛ ممکن است در یک نظرسنجی نیازی نباشد که پاسخ دهندگان به همه سوال ها جواب دهند. در این حالت فیلتر مناسب به عنوان یکی از اجزای پرسشنامه می تواند مخاطب را به سمت سوالات مرتبط به خودش هدایت کند. فیلتر کردن می تواند از تولید اطلاعات غیر مفید جلوگیری کند اما باید در نظر داشته باشید که زیاده روی در این کار موجب سردرگمی و کم انگیزه شده مخاطب در قبال پاسخگویی به نظرسنجی می شود.

ترتیب پرسش ها؛ باید تابع یک نظم منطقی و حساب شده باشد. از سوالهای ساده شروع کنید و بعد به موارد پیچیده بپردازید. سوالهای شخصی ممکن است بر اساس هدف پروژه در ابتدا یا انتهای پرسشنامه قرار بگیرند اما در هر صورت باید پیش از آن اعتماد مخاطب جلب بشود. با اینکه توصیه میشود اینگونه سوال ها را در انتها قرار دهید اما در مواقع لزوم، بیان دلیل قرارگرفتن آن در ابتدا و دلیل نیاز به پاسخ این سوال ها می تواند در مخاطب اطمینان خاطر ایجاد کند.

مقیاس لیکرت؛ سوالاتی که به منظور ارزیابی و اظهار نظر مخاطب معطوف هستند، به جای دو گزینه بلی/خیر از طیفی از پاسخ بهره می گیرند که یکی از اجزای پرسشنامه به نام مقیاس لیکرت آن را این طور تعیین میکند: پنج یا هفت پله برای اظهار نظر مخاطب لحاظ شود که با اعداد ا تا 5 مشخص می شوند. گزینه های «عالی، خوب، متوسط، بد، غیر قابل قبول» یک نمونه از این مقیاس هستند. این مقیاس امکان میانگین گیری از پاسخ ها بر اساس اعداد نسبت داده شده به هر گزینه را فراهم می کند.

طراحی پرسشنامه براساس روش تحلیل اطلاعات؛ یکی از اجزای پرسشنامه استاندارد، تعیین روش تحلیل آن در هنگام طراحی است. محقق باید تعیین کند که اطلاعاتی را که از نظرسنجی بدست خواهد آورد با بهره گیری از چه روش یا روشهایی می خواهد تحلیل کند. مثلا فاکتور سن را در نظر بگیرید. اگر قرار باشد میانگین سن مخاطبان در هدف پروژه تاثیر گذار باشد باید سن دقیق شرکت کنندگان با ذکر روز و ماه تولد از آنها پرسیده شود در حالی که اگر قرار است در گروه های سنی معینی قرار گیرند همان دسته بندی را در پرسش مربوط به سن لحاظ کنید مثلا می توانید این سوال را طرح کنید که « در چه رده سنی هستید؟ زیر هجده سال، هجده تا چهل سال، چهل سال به بالا».

ترجمه؛ در جوامع چند زبانه مثل مالزی یکی از اجزای پرسشنامه ترجمه آن به همه زبان های رایج در جامعه است به طوری که همه افراد شرکت کننده بتوانند با زبانی که بهتر می فهمند با پرسش ها پاسخ دهند. این نکته به خصوص در مورد نظرسنجی های خود اظهاری درباره سرشماری نفوس و یا بیماری ها بسیار مهم است. ترجمه ناکارآمد در این زمینه می تواند موجب انحراف نتیجه تحقیقات و کاهش قابلیت اطمینان نظر سنجی شود.برای افزایش ضریب اطمینان در این خصوص روش ترجمه بازگشتی یا ترجمه دو طرفه پیشنهاد می شود. بدین صورت که ابتدا خود محقق یا یک مترجم، پرسشنامه را به زبان یا زبان های موجود در جامعه آماری ترجمه می کنند و در اختیار مخاطب قرار می دهند.

سپس یک مترجم از بیرون، یعنی کسی که در جریان نظرسنجی نباشد، فرم های پر شده را به زبان مبدا برگرداند. در این صورت پژوهشگر با مقایسه متن اولیه و متن بدست آمده می تواند مغایرت احتمالی را تشخیص دهد و در صورت نیاز موارد اشکال را رفع و نظرسنجی را دوباره اجرا کند.

صفحه آرایی؛ یکی از مهم ترین اجزای پرسشنامه استاندارد شکل ظاهری آن است به ویژه در مواردی که به صورت پستی و از راه دور برای مخاطب ارسال می شود. لازم است که در ابتدای برگه نظرسنجی، عنوان پرسشنامه باید برجسته و جالب توجه چاپ شود. در چند جمله مختصر، هدف از انجام کار به صراحت بیان شود و ضمن دعوت به ارائه پاسخ های صادقانه و دقیق، از همکاری ایشان قدردانی شود. ارسال یک هدیه کوچک در این زمینه بسیار مثمر ثمر خواهد بود.

در صورت امکان پرسشنامه را به چند بخش تقسیم کنید و هر بخش را با تغییر رنگ، اندازه خطوط و غیره از دیگری جدا کنید و بدین ترتیب مخاطب را پله پله به بخش های بعدی تا رسیدن پایان پرسشنامه ترغیب کنید. اگر مخاطب نظرسنجی افراد سن بالا هستند حتما سایز نوشته ها را بزرگ انتخاب کنید.

امیدوارم مطالعه این مقاله، آگاهی مناسبی درباره اجزای پرسشنامه به نحوی که هم استاندارد و هم اثربخش باشد، ارائه باشد.

شما به راحتی می توانید پرسشنامه آنلاین یا نظرسنجی آنلاین خود را در فرم ساز آنلاین اول فرم تهیه کنید.